Grootschalig onderzoek naar preventie van dementie

In een landelijk netwerk van tien partijen werken RIVM’ers Monique Verschuren en Astrid Nooyens aan een nieuw grootschalig onderzoek in Nederland naar het voorkómen van dementie. Voor het eerst ter wereld wordt deze ziekte zo systematisch onderzocht. Het RIVM richt zich vooral op het verband tussen leefstijl en cognitieve achteruitgang.

Problemen met het geheugen, de spraak, herkenning en uitvoering van dagelijkse bezigheden. Dementie heeft vaak een ontwrichtend effect op het leven van de patiënt zelf én op het leven van de mensen in zijn of haar naaste omgeving.

Het aantal mensen met dementie neemt de komende jaren sterk toe

Monique Verschuren: “Er is nog niets tegen dementie gevonden. Geen genezende behandeling, geen medicijn. Het is dus belangrijk om meer te weten over hoe we dementie kunnen voorkómen.” Verschuren is hoofd van de afdeling Levensloop en Gezondheid bij het RIVM. Daarnaast is zij hoogleraar ‘vascular ageing’ bij de Universiteit Utrecht.

De impact van dementie op de samenleving en de gezondheidszorg is aanzienlijk. De verwachting is dat het aantal mensen met dementie de komende jaren sterk toeneemt. In het trendscenario Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2018 verdubbelt het aantal mensen met dementie van 154.000 in 2015 naar 330.000 in 2040. Dit komt vooral door de vergrijzing.

Eerste tekenen dementie snel opsporen

Het pas gestarte Netherlands Consortium of Dementia Cohorts (NCDC) doet nu voor de eerste keer grootschalig onderzoek naar dementie. “De belangrijkste vraag hierin is: hoe kun je cognitieve achteruitgang voorkomen of vertragen?” zegt Monique Verschuren. “De eerste tekenen van dementie willen we in een vroeg stadium opsporen. Dat zou kunnen via bepaalde markers in het bloed. En vervolgens wil je weten hoe je de ziekte kunt voorkomen.”

De onderzoekers kijken naar de twee belangrijkste oorzaken van dementie. Dat zijn neerslag van Alzheimer-eiwitten en schade aan de bloedvaten in de hersenen.

"Hoe kun je cognitieve achteruitgang voorkomen of vertragen?"

Het ZonMw-programma ‘Memorabel’ en Alzheimer Nederland subsidiëren het onderzoek. Naast de inzet van talloze onderzoekers bij de NCDC-instituten zelf, zullen ook vier AIO’s en twee postdocs meewerken aan het onderzoek, dat tot in 2022 loopt.

Gezonde mensen jarenlang volgen

Negen zogenaamde cohortstudies worden gebruikt in het NCDC-onderzoek, in totaal gaat het om gegevens van 200.000 mensen. In een cohortonderzoek wordt een groep personen over lange tijd gevolgd. De gegevens worden op verschillende manieren verzameld: via vragenlijsten, of met metingen in bloed, hersenvocht of op hersenscans.

"Wat kunnen mensen zelf doen?"

Astrid Nooyens is epidemiologisch onderzoeker bij een van die cohortonderzoeken, de Doetinchem Cohort Studie. Haar specialisatie is cognitie. De Doetinchem Cohort Studie loopt al vanaf 1987 vanuit het RIVM. “Ons cohort is gebaseerd op een doorsnee van de algemene bevolking. Andere instituten dragen ook cohorten bij waarin een groep patiënten wordt gevolgd. In dit geval met de vraag: via welke paden ontstaat dementie? We weten al dat zowel aanleg (genetica) als omgevingsfactoren hier een rol in spelen. Als je weet welke risicofactoren het grootste aandeel hebben, dan kun je daar een behandeling op maken. Bijvoorbeeld door met leefstijlaanpassingen daarop te sturen.”

Leefstijl

Het RIVM concentreert zich op leefstijl en cognitieve achteruitgang. “Het lijkt erop dat wat goed is voor het hart, ook goed is voor de hersenen”, zegt Nooyens. “Denk op leefstijlgebied aan gezonde voeding en voldoende bewegen. Dat willen we verder onderzoeken. Is dat zo, wat draagt het meeste bij en zijn er groepen die extra kwetsbaar zijn? En wat kunnen mensen dan precies zelf doen?” Vooral dat laatste is volgens Nooyens en Verschuren belangrijk. “Je wilt niet na afloop hoeven zeggen: we weten nu waarom u deze ziekte krijgt, maar u kunt er niets meer aan doen. We willen preventieve maatregelen kunnen aanbieden, bijvoorbeeld in de vorm van leefstijlaanpassingen waarvan we weten dat ze helpen.”

De cohorten die hun data delen in dit onderzoek zijn:

Amsterdam Dementia Cohort (VUmc)

Doetinchem Cohort Studie (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu)

Erasmus Rotterdam Gezondheid Onderzoek (Rotterdam Study) (Erasmus MC)

European Prevention of Alzheimer’s Dementia consortium (EPAD) (VUmc)

Leiden Longevity Study (LUMC)

Lifelines (UMC Groningen)

Longitudinal Aging Study Amsterdam (LASA) (VU)

Maastricht Study (Maastricht UMC)

Secondary Manifestations of ARTerial disease-Magnetic Resonance (SMART-MR) Study  (UMC Utrecht)

Tekst: Mirjam Kroeze